Driedelig grijs (2)

Vergrijzing blijft een belangrijk thema voor beleggers in de komende jaren. Welke gevolgen heeft de grijze golf op beurs, de arbeidsmarkt en het pensioensysteem? Dit is deel 2 in een driedelige serie over dit thema. (Lees deel 1 hier.)

In 2050 zijn 2 miljard mensen 60-plusser. Vergrijzing is onafwendbaar. Maar wat is de impact daarvan op diverse asset klassen? Immers de oude growth drivers boeten in. Daarbij gaat het onder meer om toename van bevolking en werkgelegenheid, meer arbeidsparticipatie van vrouwen, hoger opleidingsniveau, en daardoor stijgende arbeidsproductiviteit, hogere consumptie, stijgende woningprijzen en makkelijk krediet.

Emerging markets
George Magnus, auteur van het boek The age of aging (2009), heeft het naar aanleiding van deze periode, van pakweg 1970-2007, over het "demografisch dividend". Dit demografische dividend doet zich nu in de emerging markets voor.

De periode 2020-2030 wordt nu al het decennium van global aging genoemd. De vergrijzing in Europa versnelt vanaf 2020. Immers de grote naoorlogse babyboom gaat met pensioen. Tegelijkertijd neemt de vergrijzing in China toe, net op moment dat het land de economische hegemonie van de VS gaat overnemen.

West-Europa
De gemiddelde leeftijd in West-Europa stijgt van 34 jaar in 1980 tot 47 jaar in 2030. Uitzondering in de westelijke wereld vormen onder meer de VS, waar de vruchtbaarheidsgraad boven de vervangingsratio van 2,1 kinderen per vrouw blijft. De gemiddelde leeftijd in de VS klimt van 37 jaar nu naar 39 jaar in 2030. In Japan, Italië en Spanje zal tegen die tijd meer dan de helft van alle volwassenen ouder zijn dan de officiële pensioenleeftijd en zullen er meer 70-plussers dan twintigers rondlopen.

In dit decennium zal de beroepsbevolking jaarlijks met 0,5-1,5% afnemen, tenzij de immigratie toeneemt of het aantal geboortes gaat accelereren. Japan en sommige Europese landen zijn op weg naar bijna een halvering van de totale bevolking aan het eind van deze eeuw.

Dit is allemaal te lezen in het artikel Global aging and the crisis of 2020s, van Neil Howe en Richard Jackson, recent verschenen in magazine Current History. Zij stellen ook dat naarmate de bevolking vergrijst de risicoaversie toeneemt, de horizons korter worden en dat de geopolitieke rol van deze landen afneemt. Deze demografische transmissie kan er toe leiden dat arme - veelal niet-democratische - landen met jongere bevolkingen, hoe langer hoe meer naar het vrije rijke westen kijken. Etnische spanningen, politieke onrust, terrorisme, alles kan accelereren.

Voorbeeld Egypte
Zo ook bijvoorbeeld in Eqypte, waar jaarlijks zo’n 700.000 toetreders op de arbeidsmarkt komen. Wat voor economische groei moet je dan realiseren om de welvaart per persoon te laten toenemen? Echter, we hebben het hier over vergrijzing en niet over de problematiek van (ondemocratische) landen met een relatief jongere bevolking.

Hoe zullen financiële markten op deze game changing reageren? We hebben geen historische kennis van de unieke combinatie van een toenemende levensverwachting met dalende vruchtbaarheid op de consumptiepatronen en de diverse asset klassen. Het enige voorbeeld dat we hebben is Japan, en dat stemt niet vrolijk. Het blijkt dat in het land een laag en accommoderend rentebeleid niet leidt tot economische groei, terwijl de overheidsschuld stijgt. De werkloosheid is weliswaar lager dan het gemiddelde van de VS en Europa, maar er is evenmin arbeidsimmigratie. De arbeidsproductiviteitgroei vlakt af omdat het aantal werknemers daalt; ook heeft Japan vaak te kampen met deflatie.

Consumptiepatronen
De consumptiepatronen kunnen gaan veranderen: minder spontane/impuls aankopen maar hogere bestedingen voor onderhoud en dienstverlening. De oudere consument heeft mogelijk minder pensioen (bestedingskracht) dan verwacht. Ook is er een effect op activa.

Aandelen kunnen minder populair worden: 1) vanwege toenemende risicoaversie bij oudere beleggers (zie figuur onderaan) en 2) doordat institutionele beleggers (de kopers van aandelen in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw) geen netto kopers meer zullen zijn. Immers, over een paar jaar zullen pensioenfondsen meer moeten uitkeren dan zij aan premie binnenkrijgen. Hierdoor kunnen de k/w-verhoudingen gaan dalen. (Tenzij de Chinezen et cetera de nieuw kopers worden!)

Vastgoedmarkten
De Vastgoedmarkten gaan veranderen. Wat te doen met een nu al overaanbod van kantoorruimte? Niet alleen wordt er meer thuis gewerkt, ook neemt de beroepsbevolking af. Neem bijvoorbeeld het winkelbestand, wat zijn de effecten van online shoppen en een vergrijzende bevolking die minder consumeert?

En de vraag naar (grote) eengezinswoningen en starterhuizen zal dalen, terwijl er te weinig seniorenflats zijn. Kun je als 50-jarige straks je gezinswoning wel kwijt? Misschien kun je beter huren dan kopen. Zeker in tijden van afnemende groei en mogelijke deflatie. In het verleden stegen de aandelenkoersen en huizenprijzen omdat er genoeg groei en werk was. Met de vergrijzing zal met name het aantal eerste en tweede kopers van eengezinswoningen absoluut en relatief afnemen. Het eigen woningbezit onder de bevolking hoeft niet af te dalen, maar wanneer dit percentage al hoog is kan dit moeilijk verder stijgen.

Veel 65-plussers zijn geen netto kopers van vastgoed meer. Huizen waar ouderen in wonen stijgen relatief minder in waarde omdat die groep minder geld en tijd besteedt aan upgrading en onderhoud.

Over economische groei
Economische groei is een optelsom van (1) groei van arbeidsproductiviteit plus (2) de groei van arbeidsbenutting (minder werkloosheid, hogere participatiegraad van vrouwen en toename van de arbeidsleeftijd). Voorwaarde is echter, en daar gaat men mijns inziens te makkelijk vanuit, dat er voldoende werk is. Met werkloosheidspercentages van meer 10% van de beroepsbevolking in vele westelijke landen, is er sowieso een probleem met economische groei.

Een voordeel is natuurlijk wel dat veel banen wegvallen door natuurlijk verloop (pensionering), waardoor jongeren kansen krijgen. Er kunnen ook tekorten ontstaan (bijvoorbeeld bij onderwijzers, servicemonteurs, verplegend personeel, et cetera), dat kan in die sectoren salarisopdrijvend kan werken. Echter in Japan kent de arbeidsmarkt weinig tekorten.

Arbeidsproductiviteitverbetering
En dan hebben we het nog niet eens over de arbeidsproductiviteitverbetering. In een vergrijsde samenleving zijn services, onderhoud en zorg heel belangrijk en zal een groot deel van het werk (nieuwe banen) in deze sectoren plaatsvinden. Echter deze branches kennen nauwelijks arbeidsproductiviteitsverbeteringen (zijn arbeidsintensief) en zijn niet onderhevig aan internationale concurrentie. Ook blijkt dat bij oudere werknemers (55-plussers), de efficiency afneemt en arbeidsproductieve innovaties weinig ingang vinden.

Wel kunnen oudere medewerkers meer toegevoegde waarde hebben door hun contacten en ervaring. Maar de verantwoordelijkheid voor productiviteitsverhoging ligt toch bij de (toekomstige) werkzame bevolking, en als deze groep relatief afneemt zal dat ook impact hebben op de economische groei.

Bovengaande ontwikkelingen schetsen een deflatoire trend; echter schaarste aan grondstoffen en personeel (!) zou prijsverhogend kunnen werken. (Opkomst van uitzendbureaus voor 65-plussers.)

Lifestyle beleggen
Ouderen willen minder risico lopen (ook om mentale redenen) en dan komt lifestyle beleggen om de hoek kijken. Zo wordt bijvoorbeeld als percentage in risicovollere beleggingen/zakelijke waarden belegd volgens de formule: 100 – leeftijd. Dus een tachtigjarige zou maximaal 20% van zijn vermogen in risicovollere fondsen mogen beleggen. Andere benamingen zijn target-date fondsen of lifecycle fondsen.

Een lifecycle fonds 2025 houdt er rekening mee dat de betrokkene in 2025 met pensioen gaat. Onderstaande plaatje geeft bij particuliere beleggers in verschillende leeftijdscategorieën aan, het percentage van de bereidheid al of niet meer dan evenredige beleggingsrisico's te willen lopen bij het beleggen in beleggingsfondsen.

Mutual Fund–Owning Households' Willingness to Take Risk
Percentage willing to take above-average or substantial investment risk

 Bron: Investment Company Institute

Deel 1 in deze serie leest u hier.